1. Inleiding

De markt van de hulpverlening is voortdurend in beweging en begeeft zich in een richting waarbij hulpverlening meer en meer gericht moet zijn op de (sociale)context waarbinnen problemen en klachten zich voordoen. Dit beroepsprofiel is een aanzet tot een heldere formulering van  de positie en de betekenis van de systeemspecialist, een inzichtelijk beroepsprofiel voor alle partijen (cliënten, zorgaanbieders en de systeemspecialist zelf). In samenhang met het NKS borgt dit beroepsprofiel de professionaliteit van de systeemspecialist en er kan gesproken worden van een standaard voor hoogwaardige systeemtherapie.

De systeemspecialist is een systeemtherapeut die is opgeleid in zowel de traditionele systeemtheorie als in aanvullende vakgebieden zoal lichaamsgericht werken, ervaringsgericht werken, filosofie, bio-energetica en voice dialogue. Maar ook is een systeemspecialist opgeleid in het werken met reflectingteams, (volgens de methodiek van de Noorse psychiater Tom Andersen (Andersen 1987)). In het kader van professionalisering en kwaliteitsontwikkeling heeft het Nederlands Kwaliteitsregister voor Systeemspecialisten (NKS) het initiatief genomen om tot een beroepsprofiel te komen. Hierin wordt gekwalificeerde systeemtherapie, uitgevoerd door een systeemspecialist.

2. Algemene systeemspecialistische uitgangspunten en kenmerken

De systeemspecialist is expert in het werken met systemen en bredere sociale contexten. De systeemspecialist benadert de psychosociale en psychiatrische problemen van een cliënt altijd in relatie tot haar/zijn omgeving en richt zich op gezondheid en de mens in zijn context. Klachten kunnen het functioneren van het systeem verstoren en verstoorde systemen kunnen individuele klachten teweeg brengen en in stand houden. De systeemspecialist ziet “crisis” als een moment van kans en keuze. Een keerpunt om tot verandering/ groei in de relatie te komen.
De klacht wordt gezien als een uiting van verstoring van de systemische homeostase. De inzet van de systeemspecialist is er op  gericht om het systeem zodanig tot veranderen te bewegen dat er een nieuw evenwicht kan worden gevonden. Klachten kunnen  gedateerde oplossingen zijn die een logische ontstaansgeschiedenis met zich meedragen. De systeemspecialist legt het verband tussen gesproken taal en de taal van het lichaam en versterkt het evenwicht van denken en voelen middels ervarings- en lichaamsgerichte interventies. De systeemspecialist gaat er van uit dat de mens deugt en weet dit competent-zijn aan te spreken bij de cliënt, zodat deze zich weet te verhouden tot de klachten en problemen. De systeemspecialist streeft naar duurzame veranderingen door de (wils)kracht van de mens aan te spreken om zo zelf tot eigen gevonden oplossingen voor de problemen te komen. Hierbij spreekt de systeemspecialist de agressie, seksuele energie en humor aan als vitale levenskrachten. De systeemspecialist expliciteert de verschillen in de betrekkingen waardoor verdieping in de relatie wordt vergroot en de intimiteit toeneemt.  De systeemspecialist versterkt het vermogen om in verbinding met de ander autonoom te zijn en daaraan vrijheid in nabijheid te ervaren. De systeemspecialist is meervoudig partijdig, gericht op het erkennen van (de) tegenstrijdige visies, belangen en posities van de verschillende systeemleden.
De systeemspecialist verstaat de kunst om kennis van een hoog abstractieniveau te vertalen naar praktisch handelen binnen de specifieke cliëntdoelgroep.
Het systeemspecialistische werk heeft zich ontwikkeld in verschillende richtingen, onder andere in crisisinterventie, sekse-specifieke hulpverlening, verslavingszorg, psychiatrie, therapie in kader van huiselijk geweld, individuele therapie, netwerkbehandeling,  specifiek doelgroepgerichte behandeling, traumabehandeling, BPS(borderline-persoonlijkheidproblematiek) en verstoorde arbeidsverhoudingen binnen organisaties.

3. Het profiel

De systeemspecialist is expert op het gebied van de relaties die de mens heeft met zichzelf en anderen en op het gebied van complexe  psychosociale of psychiatrische problematiek binnen sociale systemen. De systeemspecialist functioneert vanuit een autonome verantwoordelijkheid. De relationele interacties waarbinnen pathologie, problemen en klachten zich voordoen zijn bepalend voor het beschrijven en uitvoeren van diagnostiek, interventies en resultaten. De systeemspecialist ziet (individuele) klachten en problemen in de context waarin deze zich voordoen. Verstoringen in relaties worden gezien als bron voor de (individuele) klachten en problemen. Een systeemspecialist is gericht op het geheel en beperkt zich niet tot een (onder)deel van dit geheel. De deskundigheid van de systeemspecialist richt zich zowel op individueel niveau, als op niveau van de sociale context, op teamniveau, instellingsniveau en regionaal niveau. Vanuit een autonome,  professionele positie – en in samenwerking met anderen – levert de systeemspecialist een actieve bijdrage aan het ontwerpen, bijstellen, vaststellen en uitvoeren van hulpverlening.

De systeemspecialist beschikt over kennis van de systeemtheorie en communicatiewetenschappen en heeft kennis van de psychopathologie, ontwikkelingspsychologie en ervaringsgerichte psychotherapie op masterniveau. Hij/ zij weet deze kennis met elkaar te verbinden en is lenig in het toepassen van deze kennis in complexe sociale verhoudingen en contexten.

4. De context van de beroepsuitoefening; beroepsdomeinen

De volgende beroepsdomeinen van de systeemspecialist worden onderscheiden:

• Directe hulpverlening aan cliënten
• Aanmelding 
• Preventie en consultatie
• Innovatie en beleidsvorming
• Deskundigheidsbevordering

Directe hulpverlening aan cliënten
Het beroepsdomein ‘directe hulpverlening aan cliënten’ vormt de kern van de hulpverlening door de systeemspecialist. In dit domein staat de hulpverleningsfunctie centraal. Dit behelst: het diagnosticeren, uitvoeren en evalueren van complexe therapieën in situaties waarbij voor de oplossing van problemen een hoge mate van deskundigheid is vereist. De werkzaamheden van de systeemspecialist richten zich op een breed gebied van complexe interactionele problematiek binnen sociale systemen.
De doelgroep  is te karakteriseren als een groep personen met kortdurende, dan wel langdurende of regelmatig terugkerende, ingrijpende interactionele problemen, die bovendien in de loop der tijd veranderen. In het werk van de systeemspecialist staat de interactie tussen de cliënt en de omgeving centraal. Daarbij hanteert de systeemspecialist een beïnvloedings- of veranderingsproces met de cliënt en/of diens omgeving, waarbij psychische, sociale, lichamelijke en spirituele factoren in samenhang worden gezien. Problemen van cliënten worden gezien in de  interactie met de sociale context. Bovenstaande aspecten krijgen inhoud doordat de systeemspecialist op methodische, systematische wijze diagnostiek, behandeling en evaluatie verricht. In het hulpverleningsproces van de systeemspecialist zijn als meest beslissende momenten aan te wijzen:

Aanmelding

• Systeemspecialistisch onderzoek en hypothesevorming
• Opstellen van een systeemspecialistisch behandelplan
• Uitvoering van het systeemspecialistisch behandelplan
• Voortdurende evaluatie van de systeemspecialistische therapie
• Afronding van de systeemspecialistische therapie

Preventie en consultatie
De systeemspecialist heeft in dit domein een preventieve en consultatieve functie met betrekking tot cliënt/cliëntsystemen. Daarbij is de systeemspecialist  in staat om problematiek te signaleren, te inventariseren en te analyseren al dan niet in samenwerking met anderen. Vanuit systeemtheoretisch perspectief wordt er met de consultvrager gekeken naar de problemen of stagnatie in het hulpverleningscontact en in welk relationeel kader dit plaats vindt.

Innovatie en beleidsvoering
In dit domein staat integrale kwaliteitszorg op verschillende niveaus centraal. De systeemspecialist draagt hieraan bij,  door  gebruik te maken van actuele kennis betreffende hulpverleningsbeleid, organisatie en financiering. Bovendien maakt de systeemspecialist  gebruik van haar inhoudelijke deskundigheid door een bijdrage te leveren aan het ontwerpen, bijstellen, vaststellen en uitvoeren van het hulpverleningsbeleid. Dit kan op zowel team-, instellings- als regionaal niveau.
Tevens kan een systeemspecialist bijdragen aan het innoveren van de systeemspecialistische praktijkvoering, waarbij actualiteiten in de systeemtheorie, communicatiewetenschappen, psychopathologie, ontwikkelingspsychologie, ervaringsgerichte en lichaamsgerichte psychotherapie worden toegepast. De ontwikkelfunctie richt zich op het verbeteren van de kwaliteit van hulpverlening aan cliënten of cliëntengroepen middels het ontwerpen van systeemspecialistisch beleid en het ontwikkelen van kwaliteitsstandaarden en het ontwerpen van protocollen.

Deskundigheidsbevordering
De systeemspecialist draagt verantwoordelijkheid voor de eigen professionele ontwikkeling en voortdurende scholing. Van de individuele systeemspecialist wordt in de praktijk professioneel gedrag verwacht. De systeemspecialist zorgt ervoor op de hoogte te blijven van de voortdurend veranderende kennis. Het gebruik van nieuwe kennis resulteert in de ontwikkeling en handhaving van professionele attitudes, gedrag en vaardigheden.
De professionele praktijkstandaard van de systeemspecialist wordt gewaarborgd en geoptimaliseerd door middel van zelfevaluatie/-reflectie, intercollegiale toetsing en vormen van multi- en interdisciplinaire evaluatie. De systeemspecialist geeft inhoud aan een tweetal deskundigheidsbevorderende aspecten, te weten: beroepsontwikkeling c.q. professionalisering en kwaliteitsbevordering.
De activiteiten richten zich op het verspreiden, van kennis en vaardigheden uit het systeemspecialistisch vakgebied middels bijscholingsprogramma’s, individuele overdracht of teamgerichte overdracht. De deskundigheidsbevordering betreft ook het onderwijzen van derden, hetgeen onder andere vorm krijgt in voorlichting aan derden (families, instanties, cliëntengroepen of instellingen in de gezondheidszorg), het opzetten en uitvoeren van educatieve programma’s.
De systeemspecialist heeft een coachende taak om beginnende systeemspecialisten en beroepsgenoten te begeleiden bij de uitvoering van hulpverlening (supervisie, intervisie, werkbegeleiding)het systeemspecialistisch denkkader Hierbij is men er op gericht om de routines te verbeteren en de keuzemogelijkheden voor interventies te vergroten.

5. De context van de praktijkuitvoering

Doelgroepen
De systeemspecialist richt zich op situaties waarbij verstoorde verhoudingen in de betrekkingen leiden tot verwijdering/uitstoting/ isolement, conflicten, gedragsproblemen, psychosociale en of psychiatrische klachten. Hierbij valt te denken aan verstoorde (opvoedings)relaties tussen ouders en kinderen of de ouders onderling, conflicterende partners, huiselijk geweld in de ouder-kind relaties en/of partnerrelatie, vechtscheidingen, relatieproblemen en opvoedingsproblemen bij  samengestelde gezinnen, verslavingsproblematiek, verstoorde arbeidsverhoudingen etc.

Werksituatie
De systeemspecialist maakt deel uit van multidisciplinair samengestelde behandelteams en werkt nauw samen met andere disciplines, zoals (assistent-)psychiater, psycholoog, vaktherapeuten, cognitieve- en gedragstherapeuten, maatschappelijk werkenden, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, gedragsdeskundigen (jeugdhulpverlening) en geriaters (ouderenzorg). De samenstelling van behandelteams waarin wordt samengewerkt is afhankelijk van de organisatie. Vanuit het multidisciplinaire team behandel de systeemspecialist zelfstandig en onder eigen verantwoordelijkheid de aan haar zorg toevertrouwde cliënten, cliëntsystemen of groepen cliënten.
De systeemspecialist kan als zelfstandig vrijgevestigde systeemspecialist praktijk voeren. Het NKS geeft een degelijke borging van de professionaliteit en kwaliteit van de zelfstandige systeemspecialist.

6. Kwalificaties

De volgende criteria worden gehanteerd: verantwoordelijkheid, kunnen omgaan met complexiteit en transfer. De genoemde criteria worden hierna gebruikt om de systeemspecialist te positioneren op systeemspecialistisch niveau en in onderwijstermen op WO-niveau.

Verantwoordelijkheid
Het begrip verantwoordelijkheid verwijst naar de mate waarin een systeemspecialist aanspreekbaar is op het beroepsmatig handelen en op de gevolgen daarvan voor het beroepsmatig handelen van anderen. In de praktijk van de systeemspecialist,  krijgt het begrip inhoud door de wijze waarop de systeemspecialist in de vier hierboven genoemde domeinen, en binnen wettelijk gegeven kaders, op expertniveau het werk uitvoert. (Inter)nationaal verwijst het expertniveau naar een autonome verantwoordelijkheid voor het initiëren en aanbieden van systeemspecialistische therapie, consultatie, preventie, innovatie, coaching en deskundigheidsbevordering, gericht op het niveau van de individuele cliënt, het niveau van de sociale omgeving, de instelling of een regio. De systeemspecialist neemt zelfstandig beslissingen over wijziging dan wel aanpassing van een systeemspecialistische therapeutische behandeling en is in staat om het (gewenste) resultaat van een zorgproces te onderzoeken en/of te voorspellen en resultaten te verwoorden in systeemspecialistische eindtermen.  In multidisciplinaire samenwerking draagt de systeemspecialist verantwoordelijkheid voor het eigen professioneel handelen. De systeemspecialist heeft tevens de verantwoordelijkheid voor het signaleren en taxeren van factoren die hulpverleningsinhoudelijke innovaties op cliënt-, instellings- of regionaal niveau noodzakelijk maken. Hetgeen betekent het ontwikkelen, implementeren en evalueren van standaarden/ richtlijnen/protocollen voor specifieke cliëntencategorieën. Daarbij hoort het participeren in overleg- en/of beleidsvormende organen. De systeemspecialist is deskundig om bij eigen cliënten de complexiteit van de hulpverleningssituatie zelfstandig in te schatten en te bepalen welke interventies gewenst zijn dan wel uitgevoerd dienen te worden door andere hulpverleners en dus te verwijzen. Het werk van de systeemspecialist kenmerkt zich door gespecialiseerd maatwerk.

Kunnen omgaan met complexiteit.
Er zijn diverse aspecten aan de complexiteit van de praktijkuitvoering van de systeemspecialist te noemen:
De systeemspecialist wordt geconfronteerd met actuele en potentiële systeemproblemen die vaak zeer onvoorspelbaar en soms levensbedreigend zijn;
De systeemspecialist dient over een specifieke waarneming te beschikken om complexe situaties en systemen te kunnen inschatten. Deze is verworven op basis  van ervaring en toepassing van kennis. Binnen (deze) complexe situaties moet de systeemspecialist omgaan met vaak botsende belangen van betrokkenen vanuit een meervoudige partijdigheid en een oordeelsvrij, authentiek, geïnteresseerd zijn (not knowing)
De systeemspecialist werkt in risicovolle hulpverleningssituaties waarin het zelfstandig inschatten en hanteren (door onmiddellijke beslissing en actie) van levensbedreigende situaties als suïcidaliteit, ernstig destructief gedrag of ander schadelijk gedrag voor de cliënt, haar omgeving of de samenleving kenmerkend is en het inschakelen van derden nodig is.
In de praktijk van de systeemspecialist is er sprake van multi-problem-problematiek en handicaps en/of problematiek die zich voordoet op verschillende terreinen tegelijk: sociaal, psychisch, psychiatrisch, maatschappelijk, cultureel, somatisch of spiritueel. Vaak zijn de problemen reeds generaties lang ontstaan en doorgegeven.
De systeemspecialist treft hulpverleningssituaties aan waarbij cliënten en/of cliëntsystemen weerstand hebben tegen het aangaan van veranderingsprocessen. Doorgaans is er geen sprake van een hulpvraag maar wel van een verlangen naar een gelukkig en gezond leven.
De systeemspecialist is in staat om complexe situaties snel te overzien en interventies uit te voeren door efficiënt en flexibel te reageren, waarbij zij werkt volgens combinaties van verschillende richtlijnen. Dit zijn interventies uit diverse systeemtherapeutische stromingen, de communicatiewetenschap, alsmede o.a. bio-energetica, voice-dialogue en ervaringsgerichte psychotherapie en lichaamsgerichte psychotherapie. Dit alles geïntegreerd met kennis vanuit verschillende denkkaders uit de filosofie.
De systeemspecialist is in staat om ter plaatse vanuit eigen creativiteit  nieuwe interventies te ontwerpen en deze toe te passen in de praktijk.

Transfer
‘Transfer’ geeft de mate aan waarin de systeemspecialist in staat is systeemspecialistische kennis en beroepsvaardigheden toe te passen in uiteenlopende (beroepsmatige) situaties. Het geeft de reikwijdte en de wendbaarheid van kennis en vaardigheden aan. De systeemspecialist is opgeleid  om theoretische kennis te toetsen aan eerdere leerervaringen, opgedaan tijdens de beroepsuitoefening en omgekeerd. In de meest uiteenlopende complexe en soms chaotische systemen beschikt de systeemspecialist over het vermogen en de attitude om kennis en analytische, probleemoplossende en communicatieve vaardigheden op een professionele wijze toe te passen. Daarbij is zij in staat om met de verworven inzichten en de reflectie daarop haar werkwijze snel te actualiseren om effectief en efficiënt te kunnen optreden.

7. Beroepsuitoefening in de praktijk

De systeemspecialist voert intake-gesprekken waarbij een systeemdiagnostisch beeld wordt verkregen van de klachten in relatie tot de posities, gedragspatronen, levensovertuigingen, leefregels, en de contexten van de onderlinge verhoudingen. De intenties van de verschillende systeemleden worden zorgvuldig geëxploreerd en in beeld gebracht. Hierbij analyseert de systeemspecialist de vastgelegde gegevens om te komen tot een diagnostische beschrijving van de problematiek op verschillende systemische niveaus: individueel,
gezinssysteem, largersystem. De systeemspecialist stelt in overleg met de cliënt een op verandering gericht plan op. Dit plan weerspiegelt de fasen van het methodisch handelen waarmee het tot stand komt: anamnese –diagnostiek – doelbepaling – interventie – evaluatie.
De systeemspecialist kiest interventietechnieken die:

• voor zover mogelijk, gebaseerd zijn op (wetenschappelijke) informatie en onderzoeksbevindingen;
• ontwikkeld zijn om de gestelde doelen te realiseren;
• gericht zijn op de deelname van de cliënt en het cliëntsysteem en waarbij de prioriteiten in overeenstemming zijn met de behoeften van de cliënt of cliëntsysteem.

De systeemspecialist:

• integreert recente (wetenschappelijke) informatie en onderzoeksresultaten met betrekking tot de therapie in haar interventies;
• hanteert vaardigheden die gebaseerd zijn op systeemtheoretische, communicatieve, bio-energetische en sociaal psychiatrische denk- en handelingskaders, ervaringsgerichte psychotherapie en denkkaders uit de (neuro)biologie,  filosofie en voice dialogue.
• selecteert en past bij de hulpverlening een breed scala hulpverleningstechnieken en -methodieken toe.
• is in staat om overdrachtsfenomenen tijdens het hulpverlenen te onderkennen, deze te hanteren en indien geïndiceerd te bewerken teneinde gestelde therapeutische doel(en) te realiseren;
• neemt bij het toepassen van (ambulante) dwang/drang acties/ interventies wettelijke kaders en ethische overwegingen in acht en overlegt met andere beroepsbeoefenaren;
• verleent directe hulp aan cliënten in crisissituaties: het exploreren en taxeren van de crisissituatie, het inschatten van gevaar/dreiging voor derden, het inschatten van gevaar/dreiging van suïcidaliteit, het vaststellen van de gewenste situatie, het ontwikkelen van een crisisinterventieplan, alsmede het uitvoeren van de interventies;
• evalueert regelmatig en systematisch de reacties van cliënt en cliëntsysteem op de voortgang van het therapeutische proces;
• legt daarbij op gezette tijden verantwoording af over haar handelen of legt deze ter toetsing voor aan het multidisciplinaire (of andersoortige samengestelde) team.